Phóng to

Nhà điêu khắc Phạm Văn Hạng bên tác phẩm Hòa bình dựng tại khu Trung Sơn (đường Nguyễn Văn Cừ nối dài, TP.HCM) - Ảnh tác giả cung cấp

Vài giờ trước khi tổng thống chế độ cũ đến khai mạc triển lãm, bức tranh đã bị buộc phải gỡ xuống và đến tận bây giờ không ai biết số phận của nó ra sao.

Bức tranh có một không hai

Mọi chuyện bắt đầu vào những năm 1960 khi Phạm Văn Hạng còn làm phóng viên chiến trường tại Quảng Trị. Hằng ngày ông lăn lộn ‘‘cày xới’’ trên bãi chiến trường với chiếc máy quay nặng gần chục ký trên vai, và làm việc như một phóng viên tự do cho nhiều hãng thông tấn nước ngoài.

Một buổi sáng, nắng sớm vừa lên, xuyên qua hàng rào dây thép gai chiếu lên dải đất ngổn ngang những xác người do lính Mỹ sát hại. Lòng người nghệ sĩ trẻ rung lên một nỗi xót xa. Ông tự nói với mình: ‘‘Phải làm một cái gì đó để góp phần ngăn thảm kịch này”. Ý tưởng về một bức tranh bằng chính xương thịt những nạn nhân của sự sát hại đã ra đời như thế.

Là phóng viên chiến trường, việc thu thập ‘‘tư liệu sáng tác’’ của ông không mấy khó khăn. Ông làm một bể formol lớn đặt ngay trong căn nhà nhỏ của mình. Lúc đó vợ ông đang có thai đứa con đầu, bà thấy sợ nhưng sau cũng quen dần. Và ông tha về đủ thứ: khi là mẩu xương, lúc là viên đạn, vỏ đạn, dây thép gai, mảnh hộp sọ... Người bạn thân của ông là bác sĩ chiến trường Lê Bá Dũng thỉnh thoảng cũng ‘‘cho’’ ông vài vật lạ gắp ra từ cơ thể những người tử nạn.

Năm 1970, sau tám năm suy nghĩ và sáng tác, Phạm Văn Hạng đã kịp hoàn thành tác phẩm hội họa đầu tay của mình vào đúng dịp triển lãm quốc tế của Hội Hồng thập tự Sài Gòn. Triển lãm này quy tụ họa sĩ 12 quốc gia trên thế giới. Báo Hòa Bình số ra ngày 12-5-1970 đã miêu tả: “Trong bức tranh này ông không vẽ một nét nào mà chỉ ghép những xương sọ, những đùi người còn nguyên thịt, những khúc ruột lòng thòng nằm vắt trên dây kẽm gai thứ thiệt, những bàn tay giập nát, những mảnh lựu đạn, trên một tấm ván mà ông nhặt được ở Quảng Trị.

Gian truân một chặng đường

Sau khi hoàn thành, Phạm Văn Hạng đặt tên cho bức tranh là S.O.S Việt Nam. Dự định trưng bày tác phẩm trong triển lãm của Hội Hồng thập tự nhưng làm thế nào để mang được tranh về Sài Gòn khi chuyện mang bức tranh này lên máy bay dân sự là không thể. Bằng sự khéo léo của mình, Phạm Văn Hạng đã ‘‘xoay’’ được một chuyến trực thăng.

Từ phi trường, ông mang thẳng bức tranh về nhà Trịnh Công Sơn để gửi ở đây một hôm. Nhạc sĩ họ Trịnh đã thốt lên khi nhìn thấy bức tranh: ‘‘Trời ơi, má tao nhìn thấy cái này chắc bả ngất luôn đó!’’. Sau rồi bức tranh cũng được gửi tại khu nhà hàng xóm của nhạc sĩ trước khi được chuyển về Sài Gòn. Chính Trịnh Công Sơn là người đề nghị đổi tên bức tranh là Chứng tích, bởi theo ông nó ‘‘nói’’ được nhiều hơn và mang tính triết lý hơn. Cũng chính Trịnh Công Sơn là người giới thiệu tác phẩm này cho giới văn nghệ sĩ tại Sài Gòn thời bấy giờ.

Sau một chuyến bay nữa, bức tranh được về tới Sài Gòn. Tại địa điểm triển lãm, tác phẩm được trưng bày trong một phòng riêng. Trong phòng triển lãm tác giả đã có một thao tác tế nhị khi che bức tranh bằng một tấm màn nhung đen với dòng chữ “Hãy vén lên nếu bạn muốn xem”.

Tranh treo từ đêm hôm trước khi khai mạc triển lãm, bạn bè nghệ sĩ và báo giới biết tin đã đến rất đông để xem. Gian triển lãm chưa khai mạc nhưng người xem đã đến chật kín. Sáng hôm sau, có lẽ tin về bức tranh đã tới phủ đầu rồng nên trước khi tổng thống Việt Nam cộng hòa Nguyễn Văn Thiệu đến cắt băng khai mạc triển lãm, dược sĩ La Thành Trung đại diện ban tổ chức đã cho gỡ xuống vì lý do ‘‘không đảm bảo vệ sinh’’, dù triển lãm đã được bộ trưởng văn hóa cho phép tổ chức. Hàng trăm người xem triển lãm đã hết sức tức giận. Phạm Văn Hạng bật khóc...

Báo chí và dân biểu Sài Gòn thời ấy đã lên tiếng phản đối mạnh mẽ hành động này, thậm chí có dân biểu còn yêu cầu đưa vụ việc ra nghị viện. Có báo đã giật tít “Hội chợ suýt nổi loạn vì một bức tranh bị tịch thu”. Có báo lại đặt nghi vấn: bức tranh đã bị giấu đi vì có người trả giá tới 1 triệu đồng...

Dù họa sĩ và báo giới phản ứng kịch liệt và ban tổ chức hứa sẽ trả lại bức tranh sau khi triển lãm diễn ra, nhưng bức tranh có một không hai ấy đã vĩnh viễn biến mất trước mắt công chúng. Tuy nhiên, tác phẩm đã đi vào lịch sử mỹ thuật hiện đại Việt Nam và tiếng nói tố cáo mạnh mẽ tội ác Mỹ ấy vẫn còn mãi.

Ngày nay người ta thường biết đến Phạm Văn Hạng như tác giả của nhiều công trình điêu khắc lớn, là nhà điêu khắc chân dung văn nghệ sĩ, nhà khoa học hàng đầu Việt Nam, biết đến vườn tượng của ông ở Đà Lạt, nhưng ít người biết một Phạm Văn Hạng táo bạo và rực lửa của năm 1970.

Và như một sự ngẫu nhiên, đúng ngày 8-5 năm nay, ông lại lên đường nhưng là để tham gia một triển lãm tại Nhà văn hóa Việt ở Đức (cùng nhà thơ Nguyễn Duy và các kiến trúc sư, họa sĩ). Ông mang đến nước bạn hình ảnh một Việt Nam 40 năm sau cuộc chiến và sự rung động của nghệ sĩ Việt qua chân dung các danh nhân thế giới: H. Hesse, F. Nietzsche, A. Einstein...

Phóng to Chứng tích (trích - 1970) Phóng to Mẹ hòa bình (2007) Chứng tích của hòa bình Phạm Văn Hạng không muốn nói nhiều đến tác phẩm đầu tay của mình. Ông bảo chiến tranh đối với người nghệ sĩ là một sự ghê rợn bậc nhất. Căn vặn nữa thì ông kể: “Chứng tích là tiếng kêu bi thiết của tâm thức đã gắn chặt suốt đời tôi: Sau những biến cố và dư luận, tác phẩm cũng được trở về với tác giả nhưng do tình trạng bảo quản khó khăn trước thời gian nghiệt ngã tôi đã tự khâm liệm và chôn cất Chứng tích một cách trang trọng, như đối với một người thân yêu trong gia đình mình”. Trong suốt 40 năm sau tuổi hai mươi ba dữ dội ngày ấy, đi qua những bom đạn chiến tranh tàn khốc, hàng chục cuộc triển lãm và cả trăm tác phẩm điêu khắc của Phạm Văn Hạng sau này chỉ hướng tới một chủ đề: hòa bình. Hình tượng chim bồ câu, trái tim, giọt máu... hay hình ảnh nữ thần hòa bình, nhà hòa bình... trong sáng tạo của ông đều là những cử chỉ chạm vào cái ước mơ muôn thuở ấy của nhân loại.