"Bánh nên thơ" là cụm từ tác giả Nhất Thanh sử dụng trong cuốn Đất lề quê thói, xuất phát từ câu thơ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương, đó là "bảy nổi ba chìm với nước non".

Theo ông, bánh trôi bánh chay là "bánh nên thơ", "ăn cho mát lòng khi bắt đầu nắng hạ, không có liên quan gì với Tết Hàn thực của người Trung Hoa như nhiều người lầm tưởng".

Tết Hàn thực vào mùng 3-3 âm lịch, năm nay nhằm ngày 11-4. Ngày này, mọi người trong nhà thường tụ tập nhau lại để làm bánh trôi bánh chay dâng lên ông bà tổ tiên.

Tết Hàn thực được Việt hóa

Trong cuốn Đình Nam Bộ xưa & nay, nhà nghiên cứu Huỳnh Ngọc Trảng viết, Tết Hàn thực nằm trong tứ thời tiết lạp, tức các lễ tiết trong năm (gồm Nguyên đán, Hàn thực, Thanh minh, Đoan ngọ, Trung thu, Trùng cửu, Trùng thập, Táo quân, Trừ tịch).

Theo ông, ở các đình, những lễ này được tổ chức đôi nơi theo lệ nhưng không phải lễ chính. Lễ Hàn thực, Thanh minh và Trùng cửu không quá phổ biến, lễ vật cũng đơn giản, thường là hoa trái, chè xôi, ông cho biết.

Còn nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng trong cuốn Văn minh vật chất của người Việt, dẫn lại ý của học giả Lê Quý Đôn, bánh dùng trong Tết Hàn thực là bánh rán chứ không phải bánh trôi bánh chay như hiện nay.

Theo đó, để tưởng nhớ mẹ con ông Giới Tử Thôi vì nghĩa khí mà chết cháy trong rừng, người Trung Hoa đã dành một ngày không nấu nướng mà làm sẵn bánh rán từ hôm trước để ăn trong ngày 3-3 âm lịch.

Ông Thượng cũng chưa biết vì lý do gì mà người Việt cũng ăn Tết Hàn thực nhưng lại dùng bánh trôi bánh chay. 

Và ở ta, bà con "cúng gia tiên, chớ không ai tưởng gì đến Giới Tử Thôi". Và "mang tiếng hàn thực nhưng nấu nướng chẳng có kiêng gì".

Chia sẻ với Tuổi Trẻ Online, nghệ nhân ẩm thực Hiền Minh cho hay về Tết Hàn thực, ở phía Bắc rõ rệt hơn.

Người miền Nam hầu như không cúng. Nếu có, cũng chỉ có những người gốc Bắc cúng, thường lễ vật không đầy đủ như ngoài kia. Người miền Trung đơn giản hơn, thường cúng trái cây.

Dịp quây quần

Chị Vũ Thu Hương (Hà Nội) cho biết Tết Hàn thực là dịp cả nhà quây quần bên nhau. Vào ngày này hằng năm, gia đình chị vẫn giữ truyền thống làm những món ăn lạnh như bánh trôi bánh chay cúng trên ban thờ ông bà tổ tiên với ý nghĩa hướng về tổ tiên, nguồn cội.

Mâm lễ cúng Tết Hàn thực của gia đình chị Hương gồm có bánh trôi bánh chay, xôi oản lá mít, các loại hoa (ngọc thiên hương, nhài, hoàng lan), bánh lạnh truyền thống (bánh xu nê, bánh phu thê), trầu cau, mâm ngũ quả, nước sạch…

Theo chị Hương, bánh trôi bánh chay truyền thống của người miền Bắc được làm bằng bột nếp xay tươi, vì thế có một hương vị rất đặc biệt mà không dòng bột khô nào có được.

"Bột tươi không có mùi thơm nuột của nếp khô Thái nhưng nó lại có cái mềm dẻo mươn mướt, cái mùi xay nước chua nhè nhẹ của gạo nếp ngâm đặc trưng", chị nói.

Còn chị Kỳ Duyên, dù ở nước ngoài nhưng Tết Hàn thực nhớ nhà lại vào bếp nặn bánh trôi bánh chay.

Sau khi "chơi chán" các loại bánh trôi tạo hình, ngũ sắc hay bảy sắc cầu vồng thì chị lại quay trở lại với bánh trôi bánh chay truyền thống.

Bánh chay được chan nước chè sắn dây, phảng phất chút mùi hoa bưởi, rắc lên trên vài hạt đỗ và dừa nạo. Bánh trôi nhỏ xinh được chấm vừng thật gọn gàng lên từng viên bánh. Tuy chỉ là màu trắng mộc mạc nhưng ngắm mãi vẫn không thấy chán.

Tết Hàn thực và mâm bánh trôi chay

Tết Hàn thực (3-3 Âm lịch) năm nay hiện diện trong nhiều gia đình hơn; bàn thờ nhà nào cũng dâng cúng tổ tiên bánh trôi trắng ngần, bánh chay thơm thảo quyện khói hương thơm.