Phóng to

Ông Nguyễn Đình Lộc - Ảnh: Nguyễn Khánh

Việc chống lại một người/lực lượng thi hành một công vụ sai thì có bị coi là phạm tội “chống người thi hành công vụ” không? Trang Pháp luật & cuộc sống xin giới thiệu hai luồng ý kiến khác nhau.

Phải hiểu đúng bản chất của “thi hành công vụ”

Người thi hành công vụ là người đang thực hiện nhiệm vụ công, tức là người đang thực thi quyền lực nhà nước trong các hoạt động quản lý hành chính. Tôi nghĩ pháp luật của chúng ta cũng đã quy định rõ về tội chống người thi hành công vụ. Nếu người thi hành công vụ làm trái pháp luật mà bị cản trở, xâm phạm thì người cản trở, xâm phạm không phải chịu tội chống người thi hành công vụ.

Tuy nhiên, cần phải hiểu đúng bản chất của việc “thi hành công vụ”. Tôi lấy ví dụ trong một vụ cưỡng chế, những người đang thực hiện quyết định cưỡng chế (cho dù quyết định đó đúng hoặc sai) mà tuân thủ đúng nội dung, kế hoạch của quyết định cưỡng chế đó thì có nghĩa họ đang thi hành công vụ. Bởi vì trong thời điểm đó, những người thực hiện nhiệm vụ cưỡng chế đang thực thi một quyết định có hiệu lực pháp luật (nếu người bị cưỡng chế thấy quyết định đó sai thì có thể khiếu nại hoặc kiện ra tòa). Như vậy, quyết định cưỡng chế có thể sai nhưng những người đang thực hiện không làm trái với nội dung quyết định đó mà bị xâm phạm thì đối tượng xâm phạm bị coi là chống người thi hành công vụ. Chỉ khi những người đang thực hiện nhiệm vụ cưỡng chế làm sai với nội dung, kế hoạch của quyết định cưỡng chế mà bị xâm phạm thì đối tượng xâm phạm mới không phải chịu tội chống người thi hành công vụ.

Nếu cứ lý luận rằng một quyết định hành chính sai nên việc xâm phạm những người đang thực thi quyết định hành chính đó không bị coi là chống người thi hành công vụ thì lại khuyến khích việc lấy cái sai để chống cái sai, mà có thể người đang thực thi công vụ hoàn toàn không có lỗi gì trong quyết định sai đó. Ví dụ, một quyết định cưỡng chế sai được ký bởi ông chủ tịch UBND huyện và ông chủ tịch mới chính là người chịu trách nhiệm trước quyết định này, còn những người thực hiện quyết định đó là chiến sĩ công an, chuyên viên phòng, ban chức năng của UBND thì không chịu trách nhiệm trước quyết định sai trên.

Chống lại một quyết định trái pháp luật chỉ được xem là tình tiết giảm nhẹ

Trao đổi với Tuổi Trẻ, luật sư Nguyễn Hồng Bách - Đoàn luật sư Hà Nội - cho rằng đây là một vấn đề về khoa học pháp lý, cần phải xem xét có các yếu tố cấu thành tội phạm hay không mới xác định có phải hành vi phạm tội hay không. Theo luật sư Nguyễn Hồng Bách, bốn yếu tố cấu thành tội phạm để xác định hành vi phạm tội, xử lý hình sự gồm hành vi trái pháp luật, hành vi phải có lỗi, hành vi phải gây hậu quả nghiêm trọng, mối quan hệ giữa hành vi và hậu quả. Theo đó, nếu hành vi “chống lại một quyết định trái pháp luật” mà đã đủ bốn yếu tố này thì không cần xem xét các vấn đề khác cơ quan điều tra vẫn có thể khởi tố vụ án, khởi tố bị can và điều tra để xử lý trước pháp luật.

Luật sư Bách cho rằng về mặt nguyên tắc, những người thi hành công vụ được lệnh thực hiện công vụ, họ không biết được rằng việc chấp hành công vụ của họ đúng hay sai. Do đó, dù chống lại một quyết định trái pháp luật nhưng nếu có đủ bốn yếu tố cấu thành tội phạm như trên thì hành vi đó vi phạm pháp luật. Chống lại một quyết định trái pháp luật chỉ được coi là một tình tiết giảm nhẹ tội cho những người phạm tội. Theo ông Bách, những người bị cưỡng chế dù chưa biết đúng hay sai nhưng phải chấp hành lực lượng thực thi công vụ, sau đó có quyền khiếu nại hoặc tố cáo hành vi đó là sai trái chứ không được phản ứng tiêu cực.

Công vụ phải hợp pháp (*)

Khách thể của tội phạm này là xâm phạm đến việc thực hiện nhiệm vụ của những người đang thi hành công vụ và thông qua đó xâm phạm đến hoạt động của Nhà nước về quản lý hành chính trong lĩnh vực thi hành nhiệm vụ công.

Phóng to

Ông Đinh Văn Quế - Ảnh: Đ.Q.

Đối tượng tác động của tội phạm này là người thi hành công vụ.

Người đang thi hành công vụ là người đã bắt đầu thực hiện nhiệm vụ và chưa kết thúc, nếu chưa bắt đầu hoặc đã kết thúc nhiệm vụ mà bị xâm phạm thì không thuộc trường hợp chống người thi hành công vụ, mà tùy trường hợp cụ thể để xác định một tội phạm khác có tình tiết vì lý do công vụ của nạn nhân.

Người đang thi hành công vụ phải là người thi hành một công vụ hợp pháp, mọi thủ tục, trình tự thi hành phải bảo đảm đúng pháp luật. Nếu người thi hành công vụ lại là người làm trái pháp luật mà bị xâm phạm thì người có hành vi xâm phạm không phải là hành vi chống người thi hành công vụ.

__________

(*) Tít của Tuổi Trẻ đặt.

(Trích trong cuốn Bình luận khoa học Bộ luật hình sự, phần các tội phạm - tập VIII - Các tội xâm phạm trật tự quản lý hành chính. NXB Tổng Hợp TP.HCM (năm 2005) của tác giả Đinh Văn Quế - chánh tòa hình sự Tòa án nhân dân tối cao.

__________

Không thể đặt việc răn đe công dân làm trọng tâm

Thời quân chủ, chỉ cần nhân danh nhà vua thì bất cứ ai cũng không được chống lại, không ai được hỏi lệnh vua đúng hay sai.

Thuở ban đầu của nhà nước quân chủ lập hiến, thực thi công vụ được hiểu là mọi hoạt động nhân danh nhà nước. Quá trình phát triển nhà nước pháp quyền chỉ ra rằng bản chất của hoạt động công vụ là sử dụng quyền lực nhà nước. Trong nhà nước pháp quyền, bất kỳ hình thức sử dụng quyền lực nhà nước nào cũng phải được luật pháp cho phép. Nói một cách khác, một hành vi, một hoạt động công vụ nào cũng phải căn cứ vào ít nhất một điều luật. Hoạt động sử dụng quyền lực nhà nước mà không có cơ sở pháp lý (không căn cứ trên một điều luật cụ thể nào) không những không phải là hoạt động công vụ, mà còn là hành vi lợi dụng quyền lực nhà nước.

Có thể nói trường phái theo chủ nghĩa răn đe trong luật hình sự vẫn thuyết phục được nhiều người khi lập luận rằng khi chống lại người thi hành công vụ, “thủ phạm” đã hiểu rằng đó là công vụ và vì vậy rõ ràng là có chủ đích chống lại người thi hành công vụ. Luật hình sự phải trừng phạt chủ đích này để răn đe. Tuy nhiên, ngày nay lập luận “Nhà nước pháp quyền hiện đại với trọng tâm là bảo vệ, bảo đảm phẩm giá con người, không thể đặt việc răn đe công dân lên trên nghĩa vụ và trách nhiệm tự ràng buộc mình vào luật pháp” đã trở thành lập luận được đa số ủng hộ. Vì vậy nhiều nước, trong đó có CHLB Đức, đã bổ sung vào luật hình sự điều khoản không trừng phạt người chống lại “người thi hành công vụ” nếu công vụ đó không có cơ sở pháp lý, ngay cả khi “thủ phạm” ngộ nhận đó là công vụ thật sự.

Như vậy, nếu một vụ cưỡng chế thu hồi đất sai pháp luật bị chống trả xảy ra tại một nhà nước pháp quyền như CHLB Đức chẳng hạn, thì các bị cáo trong vụ án không bị truy tố tội “chống người thi hành công vụ”, mà cao nhất chỉ có thể truy tố tội “tự vệ vượt quá giới hạn”. Ngược lại, các quan chức ra quyết định cưỡng chế sai sẽ bị truy tố về tội lợi dụng quyền lực nhà nước gây hậu quả nghiêm trọng với bản án vài năm tù và bồi thường thiệt hại cho gia đình người bị cưỡng chế cũng như cho những người trong lực lượng cưỡng chế bị thương tật.

Các nhà lập pháp đang nợ nhân dân việc sửa đổi điều 257

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia viết rằng:

“Công vụ là một hoạt động do công chức nhân danh nhà nước thực hiện theo quy định của pháp luật và được pháp luật bảo vệ nhằm phục vụ lợi ích của nhân dân và xã hội”.

Nội dung này cũng phù hợp với cách giải nghĩa trong Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam.

Rõ ràng, công vụ phải là việc công, do công chức nhân danh Nhà nước thực hiện. Nếu lợi dụng chức quyền để triển khai những việc nhằm trục lợi cho bản thân, không nhằm phục vụ lợi ích của nhân dân và xã hội, thì không thể ngụy biện là công vụ.

Khi công vụ được thi hành một cách đúng đắn thì người chống lại cần bị trừng phạt. Nhưng khi công vụ được thực hiện không đúng với quy định của pháp luật thì không thể đòi hỏi người dân phải im lặng chấp thuận, và không thể đơn giản kết tội chống đối nếu người dân có phản ứng tự vệ.

Bộ luật hình sự của nước Đức được ban hành vào năm 1871, với tội chống người thi hành công vụ được quy định ở điều 113, trong đó viết rõ điều kiện áp dụng là công vụ được thực hiện đúng pháp luật (rechtmäßige Ausübung). Tức là không thể mặc nhiên kết tội này cho người chống lại nếu công vụ được thực hiện sai pháp luật. Điều kiện “thực hiện đúng pháp luật” được duy trì trong điều 113 suốt 98 năm, “sống sót” qua bốn lần chỉnh sửa bộ luật hình sự, kể cả lần chỉnh sửa vào năm 1943 dưới thời phát xít. Đó là một yếu tố pháp lý quan trọng để bảo vệ người dân trước khả năng lạm dụng quyền lực của bộ máy công quyền. Chưa yên tâm với điều kiện đó, năm 1970 các nhà lập pháp Cộng hòa Liên bang Đức đã thay nó bằng một điều khoản rõ ràng hơn, có tác dụng bảo vệ người dân triệt để hơn, đó là:

“Hành động (chống người thi hành công vụ) không thể bị xử phạt theo quy định này (tức là quy định trong điều 113) nếu việc thực hiện công vụ không đúng pháp luật”.

Dù xã hội văn minh đến đâu thì cũng vẫn xảy ra việc người thi hành công vụ vô tình hay cố ý vi phạm pháp luật, khiến người dân phải tự vệ một cách chính đáng. Cho nên, những quy định pháp lý như trong bộ luật hình sự của Đức để bảo vệ người dân trước khả năng công quyền bị lạm dụng là thật sự cần thiết. Ở Việt Nam, khi mà có tình trạng sự tha hóa và tham nhũng làm ô nhiễm bộ máy công quyền thì những quy định để bảo vệ dân oan lại càng bức thiết. Rõ ràng, các nhà lập pháp đang nợ nhân dân việc sửa đổi điều 257 (về tội chống người thi hành công vụ) của Bộ luật hình sự hiện hành, để đáp ứng đòi hỏi cấp bách của cuộc sống.