Trong khi đó, việc quản lý tình trạng tiêu cực đó dường như chưa có câu trả lời, thậm chí có quan chức quản lý còn biện minh rằng “cướp ở lễ hội là “cướp” văn hóa”.

Màn ẩu đả bắt đầu khi các nhóm thanh niên quyết liệt tranh giành nhau quả phết tại lễ hội phết Hiền Quan tổ chức ngày 12-13 tháng giêng âm lịch, tại xã Hiền Quan, huyện Tam Nông (Phú Thọ) - Ảnh: Nguyễn Khánh

Trong hàng trăm ý kiến của các chuyên gia và bạn đọc gửi về tòa soạn Tuổi Trẻ những ngày qua, hầu hết đều cho rằng việc các lễ hội bị biến tướng là nguyên nhân dẫn đến tình trạng tiêu cực trong lễ hội hiện nay.

Trước Tết Ất Mùi, Thủ tướng đã có công điện yêu cầu cán bộ công chức không đi lễ hội trong giờ hành chính.

Thế nhưng tin tức cho thấy tại nhiều lễ hội, trong đông đảo khách trẩy hội vẫn có khá nhiều khách đến bằng xe công, tức là có khá đông quan chức đến dự, ngay trong giờ làm việc.

Có vẻ như có một số không ít cán bộ, quan chức đang công nhiên làm trái quy định. Vì sao vậy? Phải chăng vì lâu nay lễ hội tại các địa phương, nhất là lễ hội lớn của từng vùng, đã bị “nhà nước hóa” ở mức đáng kể?

Các lễ hội vốn nảy sinh trong dân gian từng vùng miền, nằm trong niên lịch của cư dân mỗi vùng miền; người ta đi lễ, tham gia hành lễ như thực hiện một nhu cầu vốn xuất hiện theo lịch thường niên trong đời sống các cư dân nông nghiệp.

Theo trình tự tự nhiên ấy, hội làng nào do dân làng ấy thực hiện; dân làng khác nếu muốn tới cũng chỉ là “người dưng” đến xem. Số người tham dự các lễ hội nhỏ do vậy bao giờ cũng có hạn.

Chỉ những lễ hội lớn mang tính toàn vùng như hội chùa Hương, hội Phủ Giày... mới có nhiều khách thập phương, nhưng được điều tiết bằng cách kéo dài thời gian lễ hội ra nhiều ngày.

Các lễ hội dân gian ấy, nhất là ở miền Bắc, trong hàng chục năm ròng đã bị cấm, chỉ đến thời đổi mới các lễ hội mới lần lượt được khôi phục.

Trong việc phục dựng các lễ hội đã mất, nỗ lực đáng kể là thuộc về cán bộ, quan chức địa phương, cộng thêm những trợ giúp từ các giới nghiên cứu và văn nghệ sĩ, nhưng lại thiếu hẳn vai trò những phường hội dân gian tại chỗ (đã bị tan rã sau những năm cấm đoán).

Hệ quả là các lễ hội mới “sống lại” trong vài chục năm nay đều có ít nhất hai đặc tính trước kia hầu như không có.

Mức độ “nhà nước hóa” rất đậm, phần trình diễn của nhiều lễ hội bị “chuyên nghiệp hóa” quá mức, đến nỗi ngay cư dân tại chỗ cũng bị biến thành “người dưng”, thụ động như mọi khách thập phương đến xem.

Gần đây, giới nghiên cứu văn hóa dân gian nhận ra cái lệch lạc nghiêm trọng của việc “chuyên nghiệp hóa”, “sân khấu hóa” lễ hội, biến cư dân từ người làm ra lễ hội thành người thụ động xem lễ, triệt tiêu cả nguồn cảm hứng lẫn động lực duy trì lễ hội.

Người ta đang sửa chữa lệch lạc này theo hướng trả lễ hội về cho cư dân.

Còn tình trạng “nhà nước hóa” lễ hội? Cần nhận ra rằng quan chức chính quyền nhiều địa phương hiện đang can dự ở mức rất lớn vào các lễ hội diễn ra tại địa phương mình.

Nhiều biến tướng, bày vẽ lễ hội, phóng đại các nội dung lễ hội − ví dụ quy mô trình thức “đóng ấn” ở đền Trần, hoặc tăng cao các loại dịch vụ lễ hội, mời gọi cho thật nhiều khách đến dự... - đều có nguồn từ những toan tính nhất định tại các địa phương.

Họ sẽ nói rằng nguồn thu từ lễ hội là không thể thiếu của ngân sách địa phương, rằng họ hành động vì quyền lợi nhân dân địa phương mình...

Điều đáng nói là vì sao Thủ tướng đã yêu cầu cán bộ công chức không đến lễ hội vào giờ hành chính, không dùng xe công đi lễ hội.

Vậy mà tại những lễ hội như hội Yên Tử, hội đền Trần đều phát ra hàng ngàn giấy mời, người được mời là lãnh đạo các tỉnh thành, rồi các ban tổ chức đều chuẩn bị đầy đủ những thứ liên quan, ví dụ phù hiệu cho xe công được mời...

Những hiện tượng kể trên đều cho thấy rằng trên thực tế, hầu hết quan chức các địa phương đều đang đóng vai chính tại các lễ hội, rằng họ đang làm lễ hội như làm kinh tế.

Tức là họ không thể đứng ngoài, trái lại họ phải can dự tích cực vào lễ hội, vì vậy họ phải có mặt tại lễ hội, hơn thế họ phải mời gọi nhiều người nữa, nhất là quan chức các địa phương là bạn bè thân thiết.

Muốn cho cán bộ công chức không đến các lễ hội (vào giờ hành chính) thì vấn đề sâu xa hơn là cần “phi nhà nước hóa” các lễ hội, trả nó về cho cư dân các địa phương.

Đối với các lễ hội lớn cũng nên “phi nhà nước hóa” việc tổ chức lễ hội. Nhà nước chỉ cần duy trì lực lượng giữ trật tự an ninh cho không gian các hội lễ mà thôi. Còn lại xin trả về dân sự, dân gian.