Phóng to

GS Hoàng Như Mai tại cuộc hội thảo “Nâng cao chất lượng, hiệu quả giáo dục phổ thông” tổ chức tại TP.HCM ngày 14-12-2006 - Ảnh: THANH ĐẠM

Giáo sư - nhà giáo nhân dân Hoàng Như Mai thuộc diện đặc biệt ấy.

Giáo sư Hoàng Như Mai đang tiếp tục cương vị chủ tịch Hội Nghiên cứu và giảng dạy văn học TP.HCM - một tổ chức thân thiết với giới giảng dạy và nghiên cứu văn học không chỉ ở thành phố lớn nhất nước; vẫn vững vàng giữ vai trò chỉ đạo Trường THPT Trương Vĩnh Ký, và vẫn tham gia đào tạo trí thức cao cấp cho ngành.

Quyết đem thân phò nghĩa cả

Nhắc đến những cống hiến quý giá của thầy cho ngành giáo dục có nghĩa là phải lược kể đến chặng đường đằng đẵng hai phần ba thế kỷ. Thầy bắt đầu đứng trên bục giảng từ năm 1943, ở Trường trung học tư thục Đông Hải (Hải Dương). Việc nhận lên lớp rất tình cờ và có phần ngẫu hứng lúc thầy đang là sinh viên Đại học Luật khoa Đông Dương, thể theo lời mời của một người bạn. Tưởng rằng việc này chỉ mang tính nhất thời, giúp bạn “chữa cháy”, không ngờ đó là cái duyên khiến thầy gắn bó với nghề cao quý này cả một đời người.

Từ những năm đó trở đi, đất nước ta trải qua biết bao biến động dữ dội. Cũng như nhiều nhà trí thức chân chính khác, giáo sư Hoàng Như Mai - xuất thân trong một gia đình quan lại cao cấp - đã đứng vững, vượt qua mọi thử thách khắc nghiệt của tình thế. Mở đầu cuộc kháng chiến chống Pháp, được Tỉnh bộ Việt Minh tỉnh Thái Bình giao nhiệm vụ làm hiệu trưởng Trường trung học Phan Thanh, thầy đã cùng các giáo sư, văn nghệ sĩ nổi tiếng như Nguyễn Tường Phượng, Vũ Hoàng Chương, Đinh Hùng... bình tĩnh giảng dạy trong vòng vây ngày càng thắt chặt của giặc Pháp.

Năm 1950, thầy đã cùng các đồng nghiệp chấp nhận cảnh ăn đói mặc rét, xây dựng thành công một trong vài ba cỗ máy cái của ngành giáo dục lúc đó: Trường Sư phạm Việt Bắc. Cứ thế, bất chấp mọi thách thức, thầy đã lần lượt hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ của mình - lúc trên bục giảng, khi trong cương vị lãnh đạo - ở Trường Sư phạm trung cấp trung ương, Đại học Tổng hợp Hà Nội, Đại học Tổng hợp (sau tách ra là ĐHKHXH&NV) TP.HCM.

Làm việc với giáo sư nhiều năm, tôi đã hơn một lần tự hỏi: động lực nào đã khiến thầy có thể chủ động vững bước trên đường đời? Và tôi đã “ngộ” dần. Trước hết, đó là lý tưởng sống rất rạch ròi, như thầy đã tâm sự khi tạm biệt thủ đô, cùng khoa ngữ văn Trường ĐH Tổng hợp Hà Nội sơ tán lên vùng núi rừng Thái Nguyên heo hút 42 năm trước:

Ra đi lần nữa biệt kinh thànhMái tóc mười phần chín hết xanhTrách nhiệm - gia đình: đôi gánh nặngVăn chương nghệ thuật: sợi tơ mànhHai mươi năm trước dân không nước!Hai chục năm sau biết có mình?Đã quyết đem thân phò nghĩa cảNiềm riêng chạnh nghĩ luống buồn tênh.

Có nhiều điều đáng ngẫm về bài thơ rất hàm súc này. Tôi chỉ xin nhấn mạnh một điều: với những ai từng chịu đựng cảnh ngộ “dân không nước”, lòng yêu nước ấy sâu sắc lắm. Chính vì vậy họ quyết không chấp nhận tình trạng lại phải mang nỗi nhục mất nước. Và có thể vẫn còn buồn về cái “niềm riêng” nhưng thái độ sống của thầy thật dứt khoát: “quyết đem thân phò nghĩa cả”.

60 năm đứng trên bục giảng

Tôi vẫn nghĩ nhiều đến bản chất nhân hậu của giáo sư. Trong các mối quan hệ với bè bạn, đồng nghiệp và học trò, thầy luôn đối xử rất có tình. Vì vậy các thế hệ học trò phục thầy về tài năng, nhưng quan trọng hơn, rất quý trọng thầy về đức độ. Còn nhớ, những năm kháng chiến chống Mỹ, nhiều sinh viên khoa ngữ văn đã lên đường vào Nam.

Chuyện “đi B” lúc bấy giờ được tổ chức hết sức bí mật. Người ra đi hạn chế tối đa việc tiếp xúc, gặp gỡ người thân. Vậy mà nhiều người trước khi vượt Trường Sơn vẫn tìm mọi cách gặp thầy để nói lời tạm biệt và để được nhận những lời dặn dò ân cần của người thầy khả kính.

Thầy còn nêu một tấm gương sáng về tinh thần tự học. Thế hệ của thầy sở dĩ đã hoàn thành xuất sắc những nhiệm vụ quá sức mình, chủ yếu là do không ngừng học tập, nghiên cứu. Cho nên hơn sáu thập kỷ đứng trên bục giảng cũng là ngần ấy năm thầy gắn bó với bàn viết. Chỉ có điều, khác với nhiều đồng nghiệp, thầy không chỉ viết nghiên cứu phê bình mà còn sáng tác thơ, văn, kịch.

Hai con người nghiên cứu và sáng tác thường thì tách bạch, rạch ròi nhưng ở thầy lại có sự hòa hợp, bổ sung tích cực cho nhau. Nhiều bài thơ, kịch bản của thầy ẩn chứa một chiều sâu văn hóa, một tầm suy tư triết lý. Ngược lại, nhiều bài nghiên cứu văn hóa, văn học của thầy lại thể hiện tính phóng khoáng, không hàn lâm kinh viện.

Bộ giáo trình Văn học VN hiện đại (1945-1960) có một giá trị rất riêng: đây là công trình đầu tiên mang tính đột phá, nghiên cứu về một chặng đường văn học còn nóng hổi tươi nguyên đối với thời kỳ đó. Các tập chuyên luận, tiểu luận về thơ (Thơ một thời, Bản sắc dân tộc trong thơ Hồ Chí Minh), về sân khấu (Nhận định về cải lương, Trần Hữu Trang - soạn giả cải lương) đến nay vẫn có ích cho giới nghiên cứu.

Những tác phẩm Tiếng trống Hà Nội, Dòng sông biên giới, Vẽ chân dung cụ Đồ Chiểu là những đóng góp có giá trị của thầy cho sân khấu kịch nói.

Thơ, với thầy, là một thú vui tao nhã, một mảnh vườn riêng tĩnh lặng, chủ yếu để thầm thì tâm sự với chính mình, hoặc để “đối diện đàm tâm” với người tri kỷ. Tập Trao cho nhau cuộc đời (1993) gồm 52 bài thơ, thật ra chỉ chiếm một tỉ lệ nhỏ trong toàn bộ sáng tác thơ của thầy. Cũng như người, tình cảm trong thơ của thầy đôn hậu, chân thành, giọng thơ nặng chất tâm sự, trong sáng mà đằm sâu. Là trí thức tân học nhưng thầy chịu ảnh hưởng không nhỏ các nhà hiền triết phương Đông. Vẫn ấp ủ một tâm sự sâu kín, đôi lúc phảng phất nét ưu tư đấy, nhưng nhà thơ luôn xác định một thái độ sống cao thượng, như khi nhớ đến hai người bạn (Chu Thiên, Đặng Huy Vận) đã quá cố 40 năm trước:

Chúng ta trí thức đi theo ĐảngNào có khi nào tính thiệt hơnViệc làm ngay thẳng lòng trong sángSống giản đơn và chết giản đơn.

Tuổi càng cao, thầy càng giữ được phong cách sống an nhiên tự tại, luôn bình thản ung dung:

Cuộc đời vinh nhục vui buồnSắc - không, không - sắc há còn vấn vươngBao giờ đến lượt lên đườngThì như một chiếc lá vàng gió bay.

Ở tuổi đại thọ, giáo sư có quyền nghĩ một cách bình tĩnh như thế. Chúng tôi nghĩ khác. Có căn cứ để tin chiếc lá vàng kia vẫn gắn chặt lắm với cây đời dồi dào nhựa sống, vẫn góp phần làm đẹp cho đời - đặc biệt trong lĩnh vực giáo dục - bằng những hoạt động thầm lặng với chất lượng cao.