Người di cư và chuyện hòa nhập với "người thành phố"

Nhiều người di cư đến các thành phố lớn làm công nhân. Trong ảnh: Công nhân tại khu chế xuất Linh Trung 1, TP.HCM giờ tan ca. Ảnh: NGỌC PHƯỢNG

Nghiên cứu "Hòa nhập kinh tế - xã hội của người di cư từ nông thôn đến Hà Nội", do Trường ĐH Khoa học xã hội và Nhân văn (ĐH Quốc gia Hà Nội) và ĐH Cork (UCC, Ireland) công bố tháng 8-2022, lấy Hà Nội là thành phố tham chiếu. 

Trong đó, các nhà khoa học xác định các rào cản như nhà ở, y tế, giáo dục, việc làm, thu nhập ảnh hưởng tới người lao động di cư từ nhiều địa phương lên thủ đô.

Thời gian làm dài, thu nhập thấp

Theo GS.TS Nguyễn Tuấn Anh, thành viên nhóm nghiên cứu, nghiên cứu khảo sát 236 người lao động (NLĐ) di cư từ nông thôn lên Hà Nội. Đa số họ ở độ tuổi 20 - 40, từ nhiều tỉnh như Thanh Hóa, Nam Định, Hà Nam, Hà Tĩnh... với trình độ học vấn phần lớn là phổ thông và gần 50% đã kết hôn. 56% người di cư lên thành phố không sống cùng vợ hoặc chồng.

Một nửa số người được phỏng vấn có thu nhập 4-6 triệu đồng/tháng, chưa đến 10% có thu nhập trên 10 triệu đồng/tháng. Họ thường làm việc từ 8-10 tiếng, có người 11 - 12 tiếng, cá biệt tới 13 tiếng. Đa số thỏa thuận làm việc bằng miệng, không có hợp đồng lao động, sống tạm bợ hoặc cố gắng kiếm nhà trọ giá rẻ nhất.

Công việc chủ yếu của những người di cư này tại Hà Nội là tiểu thương, xây dựng, giúp việc, xe ôm, phục vụ hàng quán, cắt tóc, đánh giày, bảo vệ. Họ rời quê chủ yếu vì làm nông thu nhập thấp, thiếu việc làm tại chỗ, gia đình nợ nần. 

Khi gặp khó khăn, họ thường hỗ trợ lẫn nhau qua hội đồng hương và nhóm hành nghề trên Zalo, Facebook. Một số NLĐ trẻ tìm kiếm sự ổn định ở thành phố nhưng số khác vẫn gắn bó chặt chẽ với quê nhà, chấp nhận cuộc sống linh hoạt ở thành phố mà không có kế hoạch định cư lâu dài.

Báo cáo của nghiên cứu nêu người di cư không chỉ đối mặt với rào cản về tài chính, bệnh tật mà còn là sự cô đơn, khó khăn trong lúc khủng hoảng. 

Nhiều người nói họ dựa vào các mối quan hệ xã hội hơn là các cơ quan nhà nước hoặc chủ sử dụng lao động. Mạng lưới những người cùng quê giúp người di cư hòa nhập vào cuộc sống ở Hà Nội dễ dàng hơn.

Cần có lưới an sinh

TS Edward Lahiff, ĐH Cork, nhận định di cư là vấn đề ảnh hưởng đến cuộc sống của hàng triệu người. Kinh tế đô thị phụ thuộc vào lao động di cư thông qua dịch vụ, sản xuất và du lịch, trong khi nông thôn phụ thuộc nguồn tiền gửi về từ thành phố. 

"Lao động di cư ở VN chủ yếu là người trẻ, tham gia thị trường lao động phi chính thức, không có hợp đồng lao động nên thua thiệt về thu nhập, phúc lợi như bảo hiểm xã hội (BHXH), bảo hiểm y tế (BHYT)", ông nói.

BS Nguyễn Hoàng Yến, chuyên gia lĩnh vực chăm sóc sức khỏe cộng đồng và hỗ trợ nhóm yếu thế, cho biết phụ nữ di cư thường chọn công việc bán hàng rong, giúp việc gia đình... vì dễ xin nghỉ về quê để ma chay, cúng giỗ, cấy hái, chăm con, do đó họ không có hợp đồng lao động hay tham gia BHXH bắt buộc. Cách duy nhất để có lưới an sinh là tham gia bảo hiểm tự nguyện.

"Nhưng BHXH tự nguyện đóng 22% (thấp hơn 4% so với BHXH bắt buộc) mà chỉ được hưởng chế độ tử tuất, hưu trí và BHYT khi về hưu. Vì vậy, Chính phủ cần coi chi phí cho an sinh xã hội là đầu tư, chi bù 4% cho người đóng BHXH tự nguyện để họ hưởng đầy đủ các chế độ chính sách như người đóng BHXH bắt buộc", BS Hoàng Yến đề xuất.

Cũng theo bà Yến, từ ngày 1-1-2021, BHYT đã có chính sách "thông tuyến tỉnh", tức người có thẻ BHYT được chi trả 100% chi phí điều trị nội trú ở các bệnh viện cấp tỉnh ở các tỉnh khác. Việc khám chữa bệnh ngoại trú không được thanh toán. 

Như vậy, người di cư từ nơi khác đến, chẳng hạn từ Nghệ An ra Hà Nội, phải chi tiền túi cho các khoản chi phí y tế dùng khám chữa bệnh ngoại trú. 

Do vậy cần "thông tuyến hoàn toàn", tức người tham gia BHYT được chi trả khám chữa bệnh ngoại trú, nội trú, theo đúng nguyên tắc đóng - hưởng, không căn cứ vào địa bàn thụ hưởng. Điều đó sẽ hỗ trợ rất nhiều cho lao động di cư.

Khu nhà trọ gần trung tâm Hà Nội là nơi lưu trú của nhiều người di cư từ các tỉnh thành miền Trung. Ảnh: NGUYỄN HIỀN

Bài toán hòa nhập nơi phố thị

Theo ông Phạm Đại Đồng, trưởng Phòng chính sách bảo trợ xã hội, Cục Bảo trợ xã hội (Bộ LĐ-TB&XH), kết quả tổng điều tra dân số 2019 cho thấy có 6,4 triệu người là lao động di cư, độ tuổi chủ yếu từ 20 - 39 (khoảng 62% tổng số). 

Họ làm việc tại các khu công nghiệp, khu kinh tế ở vùng Đông Nam Bộ (TP.HCM, Đồng Nai, Bình Dương), Đồng bằng sông Hồng (Hà Nội, Vĩnh Phúc, Bắc Ninh)...

Vấn đề là, "Mặc dù đóng góp không nhỏ vào việc phát triển kinh tế - xã hội nhưng NLĐ di cư vẫn là nhóm có tỉ lệ thất nghiệp cao, dễ bị tổn thương và khó tiếp cận được với các chính sách an sinh xã hội, chất lượng sống của lao động người di cư không cao", ông Đồng nhận định. Theo ông, gần 80% lao động di cư không có trình độ chuyên môn kỹ thuật, làm những công việc giản đơn và thời vụ.

TS Vũ Thị Anh Thư, thành viên nhóm nghiên cứu, cho biết Luật cư trú 2020 đã bỏ những "rào cản" mang tính địa phương liên quan đến đăng ký thường trú. Hà Nội và TP.HCM từng yêu cầu người đăng ký thường trú phải có đủ 2-3 năm tạm trú nhưng nay chỉ cần có nhà ở hợp pháp. 

Tuy nhiên, nhiều NLĐ không đăng ký tạm trú do sợ mất quyền lợi đất đai ở quê, thủ tục đăng ký mất nhiều thời gian...■