Sông Mekong trải dài qua 6 nước

Lưu vực sông Mekong trải dài qua lãnh thổ sáu nước: Trung Quốc, Myanmar, Lào, Thái Lan, Campuchia và VN. Với chiều dài 4.800km và diện tích 795.000km2, lưu vực sông Mekong rộng gần bằng nước Pháp và Đức cộng lại. Sông Mekong bắt nguồn trên vùng núi cao 5.000m của cao nguyên Tây Tạng. Vùng hạ lưu sông thuộc bốn nước Campuchia, Lào, Thái Lan và VN.

Trên lãnh thổ VN có năm vùng riêng biệt thuộc lưu vực sông Mekong gồm những diện tích rộng lớn thuộc đồng bằng sông Cửu Long, vùng Tây nguyên và những vùng đầu nguồn diện tích nhỏ tại Hướng Hóa (Quảng Trị), A Lưới (Thừa Thiên - Huế), Điện Biên, Lai Châu.

Phóng to

Ông Ngô Đình Tuấn - Ảnh: K.H.

GS.TS NGÔ ĐÌNH TUẤN, chủ tịch Hội đồng khoa học Viện Tài nguyên nước và môi trường Đông Nam Á, cho biết:

- Từ những năm 1950 Trung Quốc đã tuyên bố chiến lược chuyển nước từ phía nam lên phía bắc và từ đó họ xây dựng nhiều đập ngăn nước trên sông Mekong. Các đập này ban đầu có thể phục vụ sản xuất điện nhưng theo nhiều chuyên gia, trong tương lai nó sẽ phục vụ việc chuyển nước từ sông Mekong sang lưu vực sông Trường Giang để từ đó đưa nước ngược lên phía bắc - khu vực vốn khan hiếm nước của Trung Quốc.

Cùng với Trung Quốc, các nước có sông Mekong chảy qua như Lào, Campuchia, Thái Lan cũng xây đập trên đoạn sông chảy qua lãnh thổ của họ. Ước tính sẽ có hơn 20 đập trên sông Mekong và điều này sẽ tác động rất lớn đến VN - nước ở phía dưới cùng của sông.

* Thưa ông, đó sẽ là những tác động như thế nào?

- Nếu Trung Quốc xây đập chỉ để phục vụ sản xuất điện thì bên cạnh tác hại cũng còn có mặt lợi đối với những nước ở hạ lưu như VN. Chẳng hạn nếu họ xây đập ngăn nước làm thủy điện thì về mùa lũ phía hạ lưu sẽ ít lũ, mùa cạn lượng nước hạ lưu tăng lên vì các hồ thủy điện phải xả nước. Nhưng mặt hại là việc xây dựng hàng loạt đập lớn ở thượng nguồn sẽ khiến hạ lưu giảm mất nguồn lợi thủy sản. Điều này chúng ta đã thấy qua những khảo sát gần đây với việc giảm đáng kể sản lượng cá tại đồng bằng sông Cửu Long.

Lẽ ra khi xây đập họ phải xây các luồng cho cá đi nhưng họ đã không làm như thế. Ngoài ra, xây dựng nhiều đập lớn phía thượng lưu cũng sẽ góp phần làm giảm lượng phù sa màu mỡ ở hạ lưu. Càng nhiều đập thì lượng bùn cát được lưu giữ lại trong lòng hồ càng nhiều, tức là lượng phù sa ở hạ lưu càng giảm mạnh. Phù sa ở hạ lưu giảm thì nước sẽ trong và lúc đó sẽ gây ra hiệu ứng làm xói mòn, sạt lở đất để cân bằng lại phù sa, điều đó rất nguy hiểm đối với các khu dân cư sống ở hạ lưu.

Trong trường hợp Trung Quốc xây đập ở thượng lưu để chuyển nước từ sông Mekong sang lưu vực khác nhằm đưa nước lên phía bắc thì lúc đó lượng nước đổ về hạ lưu sẽ cạn kiệt. điều đó sẽ cực kỳ nguy hại vì thiếu ăn còn chịu đựng được chứ thiếu nước thì không đơn giản.

* Cũng chính vì lo ngại những chuyện đó mà chúng ta thành lập Ủy ban sông Mekong VN để giải quyết vấn đề?

- Không chỉ Ủy ban sông Mekong VN mà cả Ủy hội sông Mekong quốc tế cũng có vai trò rất hạn hẹp. Mặc dù sông Mekong chảy qua sáu nước nhưng chỉ có bốn nước tham gia Ủy hội sông Mekong quốc tế là VN, Lào, Campuchia, Thái Lan. Hai nước Trung Quốc và Myanmar không tham gia ủy hội. Trung Quốc còn nói rằng họ không có sông quốc tế mà chỉ có sông quốc gia. Vì thế, sự đồng thuận của các nước trong khu vực không cao, chủ yếu là đồng thuận giữa bốn nước trong ủy hội và rất khó lấy các hiệp ước quốc tế để ràng buộc đối với một nước không tham gia ủy hội như Trung Quốc.

* Trong bối cảnh đó, VN cần làm gì để giảm thiểu tác động từ những hoạt động khai thác không hợp lý ở thượng nguồn sông Mekong?

- Trước hết, dù sao Ủy ban sông Mekong VN cũng góp phần ngăn chặn làm chậm đi những tác động tiêu cực đối với hạ lưu sông Mekong. Chúng ta phải chủ động cùng thế giới lên tiếng để quốc gia ở thượng nguồn không khai thác nước quá mức cho phép quy định. Tuy nhiên, việc xây đập làm thủy điện thì ta phải thừa nhận, còn việc chuyển nước sang các lưu vực khác làm cạn kiệt nguồn nước sông Mekong thì ta phải cực lực phản đối bởi nếu không tác hại sẽ rất lớn, nhất là khi phải chịu thêm tác động của biến đổi khí hậu.

Ngoài ra, chúng ta phải có một chiến lược quốc gia về vấn đề này. Tôi cho rằng chúng ta phải tính đến việc xây dựng các cửa cống ngăn triều tại cửa đổ ra biển Đông của chín con sông phân lưu của sông Mekong. Các cửa cống này khi nước sông cao thì xả ra biển, khi nước triều cao thì ngăn không cho tràn vào. Chúng ta cũng phải xây dựng các hồ sinh thái tích trữ nước cho mùa khô.

Đây là vấn đề phức tạp cần phải tính đến ngay từ bây giờ vì nói thì nghe có vẻ dễ nhưng đi vào cụ thể mới thấy sẽ có nhiều vướng mắc. Đó là chiến lược quan trọng Chính phủ cần tính đến và vấn đề sẽ đặt ra không chỉ đối với hạ lưu sông Mekong mà đối với cả hạ lưu sông Hồng bởi Trung Quốc cũng đã xây dựng đập trên thượng nguồn sông Hồng.